Odpowiedzialność cywilna członków organów i likwidatorów sp. z o.o. cz. I

Witam Cię serdecznie na moim blogu – Zoo w świecie spółek !

Dzisiaj trochę dłużej zatrzymamy się nad kwestią odpowiedzialności cywilnej członków organów i likwidatorów spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

Zapraszam do lektury!

Odpowiedzialność członków organów i likwidatorów wobec spółki

Na początku parę słów o odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy tworzeniu spółki. Podstawę prawną odpowiedzialności za szkody wyrządzone w fazie tworzenia spółki przewiduje art. 292 k.s.h. Przepis ten w swoim brzmieniu przewiduje, że ten kto, biorąc udział w tworzeniu spółki, wbrew przepisom prawa z winy swojej wyrządził spółce szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Zatem, na podstawie tego przepisu odpowiadać będą osoby biorące udział w tworzeniu spółki.

Dobrze, ale co właściwie oznacza tworzenie spółki? Otóż na tle powyższego artykułu, za tworzenie rozumie się wszystkie czynności, mające wpływ na ostateczny kształt prawny spółki. Dlatego też tworzenie spółki będzie obejmowało nie tylko czynności prowadzące do pierwotnego utworzenia spółki, ale także czynności prowadzące do zmiany umowy spółki (szczególnie podwyższenie i obniżenie kapitału zakładowego), do jej połączenia, podziału oraz przekształcenia.

A kto należy do katalogu osób biorących udział w tworzeniu spółki? Do tego katalogu należy zaliczyć wszystkie osoby, które podejmują działania bezpośrednio zmierzające do tworzenia spółki i pozostają jednocześnie ze spółką w stosunku prawnym, podlegającym regulacjom Kodeksu spółek handlowych. Za udział w tworzeniu spółki należy rozumieć czynności, których wymagają przepisy Kodeksu spółek handlowych do powstania spółki (art. 151 – 173 k.s.h.), czynności składające się na zmianę umowy spółki (art. 255 – 265 k.s.h.) oraz czynności które składają się na łączenie, podział i przekształcenie spółki (tytuł IV dział I, II i III).

Przepisy Kodeksu spółek handlowych mają z założenia zastosowanie do stosunków spółki. Tym samym kodeks reguluje prawa i obowiązki oraz odpowiedzialność przede wszystkim wspólników i funkcjonariuszy. Mając na uwadze powyższe, odpowiedzialność na podstawie art. 292 k.s.h. ponoszą przede wszystkim wspólnicy, członkowie organów spółki, likwidatorzy oraz biegli (w zakresie nieuregulowanym odmiennie). Jeżeli kilka osób wyrządziło wspólnie szkodę spółce, odpowiadają solidarnie.

Na gruncie art. 292 k.s.h. odpowiedzialności nie podlegają osoby, które tylko pośrednio uczestniczą w czynnościach prowadzących do utworzenia spółki (jedynie pomagają w ich dokonaniu), nie biorąc bezpośrednio udziału w czynnościach nadających określony kształt prawny spółce. Tutaj wśród takich osób należy wymienić adwokatów, radców prawnych, pośredników, notariuszy oraz biegłych dokonujących czynności nieuregulowanych przepisami k.s.h.

Odpowiedzialność tej grupy podmiotów za szkody wyrządzone spółce należy oceniać według przepisów art. 471 i n. Kodeksu cywilnego (odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy). Najczęściej podmioty te działają na podstawie stosunku obligacyjnego (umowa zlecenie, bądź umowa o świadczenie usług). Ponadto osoby te mogą ponosić odpowiedzialność deliktową na zasadach ogólnych (art. 415 i n. kodeksu cywilnego).

Wracając do odpowiedzialności na gruncie art. 292 k.s.h., jest to odpowiedzialność odszkodowawcza o charakterze deliktowym. Do jej przesłanek należy zaliczyć:

1. zawinione zachowanie osób biorących udział w tworzeniu spółki, naruszające przepisy;
2. powstanie szkody po stronie spółki;
3. związek przyczynowy między szkodą, a zawinionym zachowaniem tych osób.

Przez szkodę wyrządzoną spółce należy rozumieć rzeczywiście poniesioną stratę (pomniejszenie jej majątku) oraz utracone korzyści, których spółka mogłaby się spodziewać, gdyby nie powstała szkoda. Związek przyczynowy między szkodą, a zawinionym, naruszającym przepisy prawa zachowaniem osób odpowiedzialnych  zachodzi wówczas, gdy szkoda jest normalnym następstwem działania lub zaniechania, z którego wynika.

Zgodnie z art. 292 k.s.h. osoby biorące udział w tworzeniu spółki ponoszą odpowiedzialność wobec spółki, co oznacza że podmiotem uprawnionym do dochodzenia roszczeń jest spółka. Naprawienia szkody może żądać spółka z o.o. wpisana do rejestru, jako osoba prawna.  Jeżeli szkoda została wyrządzona spółce z o.o. w organizacji (więcej tutaj), wówczas spółka może wystąpić z takim żądaniem do momentu wpisania jej do rejestru lub zakończenia likwidacji spółki w organizacji (gdyby do rejestracji nie doszło).

Ciężar dowodu w zakresie wykazania wszystkich przesłanek odpowiedzialności spoczywa na spółce (zgodnie z art. 6 kodeksu cywilnego). Osoby, od których spółka żąda naprawienia szkody, mogą zwolnić się od odpowiedzialności poprzez wykazanie braku swojej winy. Dowód taki może polegać przede wszystkim na wykazaniu, że pomimo dołożenia należytej staranności podmioty te nie mogły przewidzieć, że następstwem ich zachowania będzie powstanie szkody po stronie spółki.

Kolejnym przykładem odpowiedzialności powyższych podmiotów jest odpowiedzialność za szkody wyrządzone bezprawnym działaniem lub zaniechaniem. Przepisem regulującym odpowiedzialność za szkody wyrządzone zachowaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami umowy spółki jest art. 293 § 1 k.s.h. Zgodnie z treścią tego przepisu członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator odpowiada wobec spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami umowy spółki, chyba że nie ponosi winy. Jednocześnie § 2 tego przepisu wskazuje, że członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator powinien przy wykonywaniu swoich obowiązków dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności.

Zgodnie z powyższym odpowiedzialnością objęci są członkowie trzech organów spółki: zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, a także likwidatorzy, którzy nie mają statusu organu spółki, ale są jej przedstawicielami ustawowymi. Podstawą odpowiedzialności powyższych podmiotów są stosunki prawne łączące te osoby ze spółką o charakterze obligacyjnym. Przepis art. 293 k.s.h. sankcjonuje nienależyte wykonanie zarządu, nadzoru, kontroli oraz funkcji likwidatorów. Przesłankami tej odpowiedzialności są:

1. zachowanie (zawinione) sprzeczne z prawem lub postanowieniami spółki;
2. powstanie szkody po stronie spółki;
3. związek przyczynowy między zawinionym zachowaniem, a szkodą.

Cechą omawianej odpowiedzialności jest domniemanie winy, co oznacza, że jeżeli powyższym podmiotom można postawić zarzut zachowania sprzecznego z prawem lub postanowieniami umowy spółki, to nie jest konieczne wykazanie ich winy. Podmiot, któremu postawiono taki zarzut może wykazać, że szkoda wynikła na skutek okoliczności przez niego niezawinionych, a tym samym udowodnić, że dochował należytej staranności i mimo to nie mógł zapobiec szkodzie.

Trzeba podkreślić, że w stosunku do funkcjonariuszy spółki wymaga się, aby przy wykonywaniu swoich obowiązków dołożyli szczególnej, podwyższonej staranności. Zgodnie z przywoływanym już art. 293 § 2 k.s.h., osoby te przy wykonywaniu swoich obowiązków obowiązani są dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności. Oznacza to, że od osób tych wymaga się takiej staranności, jakiej powinny dochować osoby pełniące wskazane funkcje w sposób profesjonalny, zawodowo. Zatem, nie budzi wątpliwości, że od członków organów i likwidatorów należy wymagać w szczególności znajomości przepisów prawa, konsekwencji ich naruszenia, zasad funkcjonowania spółki, przysługujących im praw i ciążących na ich obowiązków, zasad wykonywania powierzonych funkcji, a także wiedzy w zakresie zasad wykonywania działalności spółki.

Szkoda powstała po stronie spółki obejmuje cały uszczerbek, jaki poniosła ona w swoich stosunkach majątkowych, czyli rzeczywiście poniesiony uszczerbek oraz utracone korzyści, które byłyby jej udziałem, gdyby szkody jej nie wyrządzono.

Członkowie organów spółki oraz likwidatorzy odpowiadają za szkody wyrządzone własnym działaniem i zaniechaniem. Jeżeli na skutek niedochowania należytej staranności przez jednego z członków zarządu spółce zostanie wyrządzona szkoda, a pozostali członkowie nie zapobiegli jej powstaniu (mimo, że dołożyli takiej staranności), to odpowiedzialność ponoszą wszyscy członkowie zarządu.

Okolicznością zwalniającą z odpowiedzialności odszkodowawczej członków organów i likwidatorów jest przede wszystkim wykazanie braku winy. Należy udowodnić, że osoba ta dochowała wymaganej przepisami art. 293 § 2 k.s.h. staranności przy wykonywania swoich obowiązków. Poza tym okolicznością zwalniającą od odpowiedzialności powyższe osoby jest udzielenie im absolutorium prze zgromadzenie wspólników. Absolutorium oznacza zatwierdzenie działalności członków organów spółki w danym roku obrotowym i uznanie jej za prawidłową.

Trzeba zaznaczyć, że absolutorium zwalnia z odpowiedzialności tylko wówczas, gdy wyraźnie obejmuje zachowania członków organów wyrządzające szkodę spółce. Poza tym absolutorium udziela się poszczególnym członkom organów, co oznacza, że jeżeli udzieli się go tylko niektórym członkom, tylko w stosunku do nich dojdzie do zwolnienia z odpowiedzialności.

Kolejnym przypadkiem zwolnienia z odpowiedzialności jest zrzeczenie się przez spółkę roszczeń o odszkodowanie. Cały proces dokonuje się w drodze czynności prawnej między spółką, a dłużnikiem, która wymaga uprzedniej uchwały wspólników (art. 228 pkt 2 k.s.h.).

Okoliczności zwalniającej z odpowiedzialności nie stanowi natomiast działanie członków organów lub likwidatorów zgodnie z uchwałą wspólników i w celu jej wykonania. W przypadku podjęcia przez wspólników uchwały sprzecznej z prawem lub postanowieniami umowy spółki, członkowie organów, czy też likwidatorzy, powinni odmówić jej wykonania zachowując wymaganą staranność oraz wytoczyć powództwo o uchylenie takiej uchwały lub stwierdzenie jej nieważności. Osoby te ponoszą odpowiedzialność nie tylko, gdy świadomie wykonali powyższą uchwałę wspólników, ale również gdy zaniechali zbadania jej legalności, co skutkowało tym, że nie wiedzieli oni, że narusza ona przepisy lub pozostaje w sprzeczności z umową spółki.

Teraz nie pozostaje nic innego, jak omówić zasady dochodzenia roszczeń o naprawienie szkody na podstawie przywołanych art. 292 i 293 k.s.h.

Jak już pisałem powyżej podmiotem, który jest uprawniony do żądania naprawienia szkody powstałej przy tworzeniu spółki oraz przez zachowania pozostające w sprzeczności z prawem lub umową spółki w toku jej funkcjonowania jest spółka jako osoba prawna. To samo tyczy się, jeżeli szkoda została wytworzona spółce w organizacji – żądanie przysługuje spółce w organizacji.

To jak wyglądać będzie sposób reprezentacji spółki w procesie zależy od tego, przeciwko komu zostanie wytoczone powództwo. Spółka może być reprezentowana przez zarząd, jeżeli pozwanymi są członkowie rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, wspólnicy, likwidatorzy (w przypadku uchylenia likwidacji), bądź byli członkowie zarządu. Jeżeli po stronie pozwanej są członkowie aktualnego zarządu, spółkę mogą reprezentować rada nadzorcza lub pełnomocnik powołany uchwałą zgromadzenia wspólników. W trakcie likwidacji spółkę reprezentują likwidatorzy, a w sytuacji gdy sami są pozwanymi, spółę reprezentuje rada nadzorcza lub pełnomocnik powołany uchwałą zgromadzenia wspólników. W przypadku ogłoszenia upadłości, z roszczeniem może wystąpić syndyk.

Prawo do wytoczenia powództwa o naprawienie szkody spółce przysługuj także subsydiarnie każdemu wspólnikowi (niezależnie od tego jaką część kapitału zakładowego reprezentuje). Nie potrzeba tutaj podjęcia uchwały wspólników. Wspólnik nie może zostać pozbawiony tego prawa w umowie spółki. Wspólnik może wytoczyć powództwo, jeżeli łącznie spełnione zostaną dwa warunki:

1. upływ roku od dnia ujawnienia czynu wyrządzającego szkodę,
2. niewytoczenie powództwa o naprawienie szkody przez spółkę w powyższym okresie.

Wytoczenie powództwa przez wspólnika powoduje, że jest on stroną procesu (powodem) i ponosi w związku z tym koszty procesu oraz dokonuje czynności procesowych we własnym imieniu. Wspólnik jednak wytacza powództwo oraz działa w interesie i na rzecz spółki. Spółka, może wstąpić do wszczętego procesu w charakterze interwenienta ubocznego samoistnego.

Sądem właściwym do rozpoznania sprawy o naprawienie szkody jest sąd gospodarczy. Właściwość rzeczowa sądu uzależniona jest od wartości przedmiotu sporu, bowiem sprawy, w których wartość przedmiotu sporu przekracza 75 tys. zł, należą do właściwości sądów okręgowych. Właściwym miejscowo jest sąd miejsca siedziby spółki.

Powyższe roszenia spółki o naprawienie szkody oparte na przepisach art. 292 i 293 k.s.h. ulegają przedawnieniu z upływem trzech lat od dnia, w którym spółka dowiedziała się o szkodzie oraz o osobie zobowiązanej do jej naprawienia (art. 297 k.s.h.). Powyższy termin liczony jest od dnia, w którym spółka powzięła wiadomość zarówno o szkodzie, jak i osobie zobowiązanej do jej naprawienia (uzyskanie wiadomości przez którykolwiek z jej organów). W każdym przypadku roszczenia przedawniają się z upływem 10 lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie powodujące szkodę.

Odpowiedzialność cywilna członków organów i likwidatorów wobec osób trzecich

Członkowie organów spółki oraz likwidatorzy odpowiadają także m.in. za podanie fałszywych danych. W spółce z o.o., zarówno na etapie tworzenia, jak i w przypadku podwyższenia kapitału zakładowego, wszystkie wkłady na pokrycie całego kapitału powinny zostać wniesione w całości przez wszystkich wspólników przed dokonaniem wpisu do rejestru. Dowodem dopełnienia tego obowiązku jest oświadczenie podpisane przez wszystkich członków zarządu i tym, że wkłady zostały w całości wniesione. Oświadczenia stanowią obowiązkowy załącznik do wniosku o wpis spółki do rejestru oraz wniosku o wpis podwyższenia kapitału zakładowego (nie mogą zostać zastąpione innym dokumentem).

Zawarcie w powyższych oświadczeniach fałszywych danych powoduje odpowiedzialność członków zarządu uregulowaną na gruncie art. 291 k.s.h. Zgodnie z tym przepisem jeżeli członkowie zarządu umyślnie lub przez niedbalstwo podali fałszywe dane w oświadczeniu, o którym mowa w art. 167 § 1 pkt 2 lub art. 262 § 2 pkt 3, odpowiadają wobec wierzycieli spółki solidarnie ze spółką przez trzy lata od dnia zarejestrowania spółki lub zarejestrowania podwyższenia kapitału zakładowego.

Odpowiedzialność uregulowana w powyższym przepisie jest odpowiedzialnością osobistą członków zarządu za zobowiązania spółki wobec jej wierzycieli. Odpowiedzialność ta nie jest zależna od wyrządzenia szkody – jest to przykład odpowiedzialności gwarancyjnej. Ponadto odpowiedzialność ta ma charakter nieograniczony, co oznacza, że wierzyciel może sięgać do majątku osobistego członka zarządu aż do zaspokojenia całej wierzytelności. Wierzyciel może żądać zaspokojenia w pierwszej kolejności z majątku osobistego członka zarządu. Omawiana odpowiedzialność ma charakter terminowy. Członkowie zarządu odpowiadają przez trzy lata od zarejestrowania spółki lub zarejestrowania kapitału zakładowego. Odpowiedzialność tą ponoszą także likwidatorzy, w przypadku gdy w toku postępowania likwidacyjnego doszło do podwyższenia kapitały zakładowego, a likwidatorzy złożyli stosowne oświadczenie.

W stosunku do członków organów spółki z ograniczoną odpowiedzialnością można wyróżnić jeszcze jeden przypadek odpowiedzialności, mianowicie odpowiedzialność za zobowiązania i zaległości podatkowe.

Art. 299 k.s.h. wprowadza bardzo doniosły wyjątek od ogólnej zasady, że za zobowiązania osoby prawnej odpowiada ta osoba prawna – całym swoim majątkiem. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, członkowie zarządu odpowiadają solidarnie za jej zobowiązania. Członek zarządu może się uwolnić od odpowiedzialności, o której mowa, jeżeli wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub w tym samym czasie wydano postanowienie o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego albo o zatwierdzeniu układu w postępowaniu w przedmiocie zatwierdzenia układu, albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło nie z jego winy, albo że pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewydania postanowienia o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego albo niezatwierdzenia układu w postępowaniu w przedmiocie zatwierdzenia układu wierzyciel nie poniósł szkody.

Jeżeli przepisy prawa przewidują dalej idącą odpowiedzialność członków zarządu, to mogą być stosowane niezależnie od dochodzenia przez wierzycieli zaspokojenia ich zobowiązań na podstawie 299 k.s.h.

Poza członkami zarządu odpowiedzialność na gruncie art. 299 k.s.h. ponoszą tylko likwidatorzy spółki w razie otwarcia jej likwidacji, ale nie dotyczy to likwidatorów ustanowionych przez sąd. Odpowiedzialność ta nie obejmuje innych funkcjonariuszy spółki, czyli np. członków rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, jak również wspólników.

Za zobowiązania spółki członkowie zarządu odpowiadają solidarnie między sobą, ale nie ze spółką. Oznacza to, że odpowiedzialność za cały dług ponoszą wszyscy członkowie zarządu. Wykonanie zobowiązania przez jednego z nich zwalnia pozostałych. Natomiast za zaległości podatkowe spółki członkowie zarządu odpowiadają solidarnie i ze spółką. Roszczenia regresowe przysługują członkom zarządu przede wszystkim do spółki jako podatnika.

1. we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub w tym samym czasie wydano postanowienie o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego albo o zatwierdzeniu układu w postępowaniu w przedmiocie zatwierdzenia układu, albo
2. niezgłoszenie wniosku o ogłoszeniu upadłości nastąpiło nie z jego winy, albo
3. pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewydania postanowienia o wszczęciu postępowania restrukturyzacyjnego albo niezatwierdzenia układu w postępowaniu w przedmiocie zatwierdzenia układu, wierzyciel nie podniósł szkody.

Od odpowiedzialności za zaległości podatkowe spółki członek zarządu może się uwolnić, jeżeli:

1. wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub w tym czasie zostało otwarte postępowanie restrukturyzacyjne albo zatwierdzono układ w postępowaniu o zatwierdzenie układu, albo
2. wykaże, że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło bez jego winy, albo
3. wskaże on mienie, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części.

Niebawem kolejna część dotycząca kwestii odpowiedzialności członków organów i likwidatorów spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.