Rozporządzanie udziałami w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością

Witam Cię serdecznie na moim blogu – Zoo w świecie spółek !

Dzisiejszy wpis będzie dotyczył kwestii rozporządzania udziałami w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością.

W polskim systemie prawnym przyjęto ogólną zasadę, zgodnie z którą rozporządzić można jedynie prawem, które według ustawy jest zbywalne. Zasada ta znajduje odzwierciedlenie w art. 57 § 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym nie można przez czynność prawną wyłączyć ani ograniczyć uprawnienia do przeniesienia, obciążenia, zmiany lub zniesienia prawa, jeżeli według ustawy prawo to jest zbywalne. Zgodnie z § 2 przywołanego przepisu dopuszcza się jedynie ograniczenie w wykonaniu takiego prawa.

Udział jest samodzielnym prawem podmiotowym o charakterze majątkowym, dlatego też może być przedmiotem rozporządzania – taką możliwość bezpośrednio daje nam art. 180 Kodeksu spółek handlowych. Ograniczenia w tym zakresie mogą wynikać z art. 182 § 1 Kodeksu spółek handlowych, w przypadku uzależnienia zbycia udziału od zgody spółki.

Zgodnie z zasadą rozporządzalności podmiot uprawniony dysponuje kompetencjami w zakresie przeniesienia, obciążenia lub zbycia prawa. Przeniesienie prawa polega na zmianie jego podmiotu i może nastąpić w skutek czynności prawnej (czyli umowy sprzedaży, zamiany, darowizny udziału w spółce z o.o.), ale również w skutek czynności mortis causa, czyli testamentu. Obciążenie prawa  udziałowego występuje w sytuacji ustanowienia na nim innego prawa podmiotowego, które ogranicza zakres uprawnień wspólnika. Przykładem może być ustanowienie na udziale ograniczonych praw rzeczowych, takich jak zastaw, czy użytkowanie. Do zniesienia prawa udziałowego dochodzi w sytuacji jego prawnego unicestwienia, które może być następstwem umorzenia udziału lub rozwiązania spółki.

Kodeks spółek handlowych w art. 16 wprowadza zakaz dokonywania rozporządzania udziałem przed wpisem spółki do rejestru albo przed zarejestrowaniem podwyższenia kapitału zakładowego. Zakaz ten obejmuje zarówno dokonanie zbycia udziałów, jaki i czynności rozporządzających, takich jak ustanowienie zastawu lub użytkowania. Rozporządzenie udziałem wbrew zakazom przewidzianym w art. 16 kodeksu spółek handlowych, powoduje bezwzględną nieważność dokonanych czynności.

Jeżeli chodzi o zbycie udziału, to w spółce z o.o. przedmiotem zbycia może być udział, część udziały oraz jego ułamkowa część. Natomiast przedmiotem zbycia nie mogą być poszczególne uprawnienia wspólnika wynikające z udziału. Zbycie części udziałów jest dopuszczalne jedynie w przypadku, kiedy w spółce zostanie przyjęty system nierównych udziałów i umowa spółki będzie dopuszczała taką możliwość. Jeżeli umowa spółki nie będzie zawierała odpowiedniego postanowienia, wyłączy to możliwość zbycia części udziału, nawet jeśli pozostali wspólnicy wyrażą na to zgodę.

Tak jak już wspominałem w poprzednim odcinku, udział w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością może być przedmiotem wspólności łącznej lub też współwłasności w częściach ułamkowych. W przypadku wspólności łącznej przedmiotem rozporządzania może być tylko cały udział. Jeżeli chodzi o współwłasność w częściach ułamkowych, to przedmiotem rozporządzenia może być cały udział (jeżeli wszyscy współuprawnieni wyrażą zgodę lub nastąpi to na mocy orzeczenia sądu), ale z drugiej strony każdy ze współuprawnionych z udziału może rozporządzać swoim udziałem we współwłasności bez zgody pozostałych współwłaścicieli, dzięki czemu dochodzi do zbycia ułamkowej części udziału.

Żeby nie było zbyt pięknie, to w przypadku zbywania udziałów możemy napotkać na pewne ograniczenia. Po pierwsze umowa spółki może uzależnić zbycie udziału, jego części lub ułamkowej części od zgody spółki. Umowa spółki może w inny sposób ograniczyć zbywalność udziału, ale nie może całkowicie tego wyłączyć. Innym sposobem ograniczenia zbywalności udziałów może być wprowadzenie w umowie spółki określonych wymagań stawianych wobec nabywcy udziału np. określone kwalifikacje, obywatelstwo, zawód, miejsce zamieszkania. W umowie spółki można także wprowadzić zapis stanowiący, że zbycie udziałów nie może nastąpić na rzecz pewnej określonej kategorii osób, najczęściej prowadzących konkurencyjną działalność.

W spółce z ograniczoną odpowiedzialnością mogą występować udziały, z którymi wiąże się obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych. W tym przypadku zbycie takiego udziału, jego części lub ułamkowej części, czyt też jego obciążenie, co do zasady może nastąpić jedynie za zgodą spółki. Wyjątki od tej zasady może przewidywać jedynie umowa spółki.

Poza tym spółka z o.o. nie może obejmować lub nabywać ani przyjmować w zastaw własnych udziałów. Zakaz ten dotyczy również obejmowania lub nabywania udziałów bądź przyjmowania ich w zastaw przez spółkę albo spółdzielnię zależną. Wyjątkiem może być nabycie w drodze egzekucji na zaspokojenie roszczeń spółki, których nie można zaspokoić z innego majątku wspólnika, nabycie w celu umorzenia udziałów oraz nabycie albo objęcie udziałów w innych przypadkach przewidzianych w ustawie. Jeżeli udziały, nabyte w drodze egzekucji nie zostaną zbyte w ciągu roku od dnia nabycia, powinny być umorzone według przepisów dotyczących obniżenia kapitału zakładowego, chyba że w spółce został utworzony specjalny kapitał rezerwowy w celu umorzenia udziałów. Zakaz ten stosuje się odpowiednio do części udziału oraz ułamkowej części udziału.

Jeżeli chodzi o zgodę spółki na zbycie udziału, to następuje ona w formie jednostronnego oświadczenia woli spółki, skierowanego do zbywcy lub nabywcy udziału. Kompetencja w zakresie udzielenia zgody na zbycie leży po stronie zarządu spółki. Oczywiście umowa spółki może przewidywać w tym zakresie właściwość innego organu. Nie ma także przeszkód do tego, aby umowa spółki uzależniała zbycie udziału od uzyskania zgody konkretnej osoby, bądź grupy osób.

Zgoda zarządu spółki, bądź innego podmiotu uprawnionego powinna być udzielona w formie pisemnej. Jednakże jest to forma ad probationem – dla celów dowodowych, której niezachowanie nie powoduje nieważności zezwolenia. Sama zgoda na zbycie udziałów może zostać udzielona zarówno przed dokonaniem czynności, jak i po jej dokonaniu. Zbycie bez wymaganej przez umowę zgody powoduje, że dana czynność jest bezskuteczna, a jej skuteczność uzależniona jest od uzyskania stosownego zezwolenia.

Jeżeli wspólnik spotka się z odmową na zbycie udziałów, może zwrócić się do sądu rejestrowego o zezwolenie. Droga sądowa dopuszczalna jest jeżeli spółka odmówiła zgody lub nie podjęła żadnych działań. Wspólnik powinien wyznaczyć spółce odpowiedni termin do wyrażenia zgody, po którego upływie może zwrócić się do sądu rejestrowego. Sąd udzieli zezwolenia na zbycie udziału, jeżeli istnieją ważne powody. Jeżeli sąd uwzględni wniosek wspólnika, wówczas spółka może w terminie wyznaczonym przez sąd rejestrowy wyznaczyć innego nabywcę. W razie braku porozumienia co do ceny nabycia udziału oraz terminu jej zapłaty, na wniosek wspólnika lub spółki, sąd ustali cenę oraz termin jej zapłaty. Jeżeli osoba wskazana przez spółkę jako nabywca nie uiści ceny nabycia w wyznaczonym terminie, wspólnik będzie miał swobodę w rozporządzeniu swoim udziałem.

Zbycie udziału wymaga zachowanie formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Forma ta jest zachowana również, gdy podpis nie został złożony w obecności notariusza, ale osoba składająca podpis uznała go przed notariuszem za podpis własnoręczny. Oczywiście do zachowania powyższej formy dojdzie również w sytuacji, kiedy podpis zostanie złożony w obecności notariusza. Trzeba podkreślić, że poświadczenia wymagają złożenia podpisu obu stron czynności, czyli zbywcy i nabywcy. Może zdarzyć się też tak, że do uznania przed notariuszem podpisu za własnoręczny dojdzie w późniejszym terminie  niż data podpisu na umowie przenoszącej udział, wówczas za datę zawarcia umowy uważa się datę notarialnego poświadczenia podpisu. Poza tym forma aktu notarialnego spełnia i zastępuje wymogi formy pisemnej z podpisami notarialne poświadczonymi.

Jeżeli chodzi o elementy umowy o zbycie udziałów w spółce z o.o., to umowa taka powinna zawierać:

• datę i miejsce zawarcia umowy;
• oznaczenie stron umowy;
• oświadczenie wspólnika o tym, czy udziały obciążają prawa osób trzecich;
• oświadczenia wspólnika o braku zobowiązań wobec spółki, z tytułu świadczeń związanych z posiadanymi udziałami;
• oświadczenie wspólnika o uzyskaniu zgody spółki na zbycie udziału (jeżeli umowa spółki przewiduje takie ograniczenia)
• oświadczenie wspólnika o zbyciu udziałów z oznaczeniem ich liczby i wartości nominalnej;
• oświadczenie nabywcy o nabyciu udziałów;
• oznaczenie ceny zbywanych udziałów;
• postanowienie o obowiązku zawiadomienia spółki o przeniesieniu udziałów.

Jeżeli umowa spółki została zawarta przy wykorzystaniu wzorca umowy w trybie S-24, zbycie udziałów przez wspólnika jest możliwe również przy wykorzystaniu wzorca udostępnianego w systemie. W tym przypadku oświadczenia zbywcy i nabywcy powinny być opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu albo podpisem potwierdzonym profilem zaufanym ePUAP.

Strony umowy zbycia udziałów zobowiązane są zawiadomić spółkę o fakcie zawarcia skutecznej umowy o przeniesienie udziałów. Strony umowy powinny przedstawić dowód przeniesienia udziału. Wystarczy, że takiego zawiadomienia dokona jedna ze stron umowy. W treści zawiadomienia powinno zawierać się:

• określenie osoby zbywcy i nabywcy udziału, części udziału lub ułamkowej części udziału;
• oznaczenie liczby i wartości nominalnej przenoszonych udziałów;
• oświadczenie o skutecznym i bezwarunkowym nabyciu udziałów.

Zawiadomienie spółki o zbyciu udziałów nie wymaga żadnej szczególnej formy. Jednak ze względów dowodowych rozsądnym wydaje się zachowanie formy pisemnej. Zawiadomienie jest skuteczne wobec spółki z chwilą, kiedy spółka otrzymała je od jednej ze stron umowy wraz z dowodem przeniesienia udziałów. Do momentu zawiadomienia nabywca nie może wykonywać praw udziałowych, a zbywca obciążony jest obowiązkami wynikającymi z udziału, ponieważ nadal traktowany jest przez spółkę jako wspólnik.

W drodze zbycia udziału nabywca wstępuje w prawa wynikające z udziału. Obciążają go również obowiązki związane z udziałem. W sytuacji, kiedy przedmiotem zbycia były udziały uprzywilejowane, uprzywilejowanie zostaje utrzymane, ponieważ związane jest one z udziałem. Wspólnikowi natomiast mogły być przyznane szczególne korzyści, jako prawa osobiste, ale w tym przypadku zbycie udziałów powoduje ich wygaśnięcie. Jeżeli z udziałem związany był obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych, wówczas przechodzi on na nabywcę, o ile świadczenie nie miało charakteru osobistego, związanego bezpośrednio ze zbywcą. W przypadku zbycia udziału, nabywca odpowiada wobec spółki solidarnie ze zbywcą za niespełnione świadczenia ze zbytego udziału. Istnieje możliwość odmiennego określenia zasad tej odpowiedzialności przez strony umowy, jednak przez spółkę będą oni traktowani zawsze jak dłużnicy solidarni.

Odpowiedzialność wobec spółki będzie obejmować przede wszystkim świadczenia z tytułu dopłat wymagalnych przed przeniesieniem udziału, także obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych i inne obowiązki wynikające z umowy spółki. Roszczenia spółki wobec zbywcy przedawniają się z upływem trzech lat od dnia, w którym zgłoszono spółce zbycie udziału. Zarząd spółki, po otrzymaniu powiadomienia o zbyciu udziału, zobligowany jest do dokonania odpowiednich zmian w księdze udziałów, w której powinny zostać ujawnione dane dotyczące wspólników i przysługujących im udziałów.

Zmiana składu osobowego wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością generuje obowiązek złożenia sądowi rejestrowemu nowej listy wspólników, podpisanej przez wszystkich członków zarządu.

Udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością są zbywalnymi prawami majątkowymi, przez co możliwe jest ustanowienie na nich zastawu oraz zastawu rejestrowego. Zastaw jest ograniczonym prawem rzeczowym, które służy zabezpieczeniu oznaczonej wierzytelności. Wierzyciel uprawniony jest do dochodzenia zaspokojenia swojego roszczenia z przedmiotu zastawu bez względu na to, czyją własnością stałą się rzecz, bądź dane prawo. Zastaw rejestrowy zabezpiecza jedynie wierzytelność pieniężną wyrażoną w polskim pieniądzu lub obcej walucie.

Do ustanowienia zastawu wymagana jest umowa zawarta między właścicielem rzeczy lub uprawnionym z tytułu obciążonego prawa, czyli zastawcą, a wierzycielem, czyli zastawnikiem. Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów wprowadziła podmiotowe ograniczenie kręgu zastawników. Zgodnie z tą ustawą zastaw rejestrowy może być ustanowiony w celu zabezpieczenia wierzytelności:

• Skarbu Państwa i innej państwowej osoby prawnej;
• jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związków;
• banku krajowego oraz banku zagranicznego;
• osoby prawnej, której celem określonym w ustawie jest udzielanie pożyczek i kredytów;
• międzynarodowej organizacji finansowej, której RP jest członkiem;
• innego podmiotu prowadzącego działalność na terytorium RP;
• posiadaczy obligacji wyemitowanych na podstawie ustawy o obligacjach oraz innych papierów dłużnych;
• oraz funduszu sekurytyzacyjnego w rozumieniu ustawy o funduszach inwestycyjnych.

W spółce z o.o. przedmiotem zastawu jest udział, rozumiany jako prawo wspólnika. Dopuszcza się także obciążenie zastawem ułamkowej części udziału. Natomiast przedmiotem zastawu nie może być część udziału. Nie jest dopuszczalne ustanowienie zastawu na udziale przed rejestracją spółki oraz przed wpisem podwyższenia kapitału zakładowego do rejestru.

Jeżeli chodzi o formę w jakiej zastaw na udziale powinien zostać ustanowiony, to zgodnie z art. 180 kodeksu spółek handlowych wymagane jest zachowanie formy pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym. Podobnie jak w przypadku sprzedaży udziału, o ustanowieniu zastawu na udziale strony powinny zawiadomić spółkę przedstawiając dowód dokonania czynności, czyli zwykle umowę o ustanowienie zastawu. Brak takiego zawiadomienia powoduje bezskuteczność zastawu jedynie wobec spółki. Tak samo jak w przypadku sprzedaży, ustanowienie zastawu na udziale wymaga dokonania odpowiedniej wzmianki w księdze udziałów oraz na liście wspólników.

W przypadku zastawu rejestrowego do jego ustanowienia potrzebna jest umowa pomiędzy osobą uprawnioną do rozporządzania przedmiotem zastawu, a wierzycielem oraz wpis do rejestru zastawów. Zastaw powstaje dopiero w momencie dokonania wpisu do rejestru.

Ustanowienie zastawu rejestrowego na udziałach nie wymaga zachowania formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, wystarczy jedynie zachowanie formy pisemnej. Umowa zastawnicza powinna zawierać co najmniej:

• datę zawarcia umowy;
• imię i nazwisko oraz miejsce zamieszkania i adres zastawnika, zastawcy oraz dłużnika, jeśli nie jest on zastawcą;
• przedmiot zastawu;
• wierzytelność zabezpieczoną zastawem.

Wpisu do rejestru zastawów dokonuje sąd na wniosek zastawcy lub zastawnika, chyba że przepisy szczególne przewidują dokonanie wpisu z urzędu. Do wniosku należy dołączyć umowę zastawniczą, bądź umowę z której wynika nabycie przedmiotu zastawu wraz z zastawem rejestrowym albo nabycie udziału we współwłasności przedmiotu zastawu, czy też nabycie wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym lub jej części.

Wniosek powinien zostać złożony na urzędowym formularzu. Istnieje też możliwość złożenia wniosku drogą elektroniczną, ale taki wniosek powinien zostać opatrzony bezpiecznym podpisem elektronicznym, weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu.

Umowa o ustanowienie zastawu na udziale w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością powinna zawierać takie elementy jak:

• datę zawarcia umowy;
• oznaczenie stron umowy (imiona, nazwiska oraz miejsca zamieszkania lub siedziby);
• oznaczenie liczby i wartości udziałów objętych zastawem;
• oświadczenie zastawcy, czy udziały są obciążone prawem osób trzecich;
• oznaczenie wysokości wierzytelności oraz wskazanie stosunku prawnego z którego wynika;
• oświadczenie zastawnika o ustanowieniu zastawu na posiadanych przez niego udziałach w spółce;
• postanowienie dotyczące prawa pobierania pożytków, które przynoszą udziały;
• postanowienie dotyczące możliwością wykonywania prawa głosu w spółce, jeżeli umowa spółki dopuszcza taką możliwość.

Zastaw na udziale daje zastawnikowi prawo do zaspokojenia się z przedmiotu zastawu z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi. Natomiast ustanowienie zastawu nie wpływa na możliwość rozporządzaniem udziałem przez wspólnika. W przypadku zastawu rejestrowego możliwe jest dokonanie zastrzeżenia, gdzie zastawca zobowiąże się względem zastawnika, że przed wygaśnięciem zastawu nie dokona zbycia, bądź obciążenia przedmiotu zastawu. W sytuacji zbycia lub obciążenia przedmiotu zastawu, taka czynność będzie ważna, jeżeli osoba na rzecz której zastawca jej dokonał, nie wiedziała i przy zachowaniu należytej staranności nie mogła wiedzieć o tym zastrzeżeniu w momencie zawierania umowy z zastawcą. Jednak trzeba podkreślić, że jeżeli zastawca dokona zbycia lub obciążenia przedmiotu zastawu wbrew takiemu umownemu zastrzeżeniu, zastawnik może żądać natychmiastowego zaspokojenia wierzytelności zabezpieczonej zastawem.

Jeżeli chodzi o prawo wykonywania głosu, to umowa spółki może przewidywać, że zastawnik uprawniony jest do wykonywania prawa głosu. Przyznanie zastawnikowi prawa głosu jest skuteczne wobec spółki od chwili jej zawiadomienia i podlega ujawnieniu w księdze udziałów. Od tego momentu zarząd powinien powiadamiać zastawnika o terminach zgromadzenia wspólników. Z drugiej strony jeżeli sama umowa spółki dopuszcza możliwość wykonywania prawa głosu przez zastawnika, to w umowie zastawniczej zastawnik może zostać pozbawiony tego uprawnienia. Przepisu kodeksu spółek handlowych poza przyznaniem zastawnikowi prawa głosu nie przewidują możliwości wykonywania innych uprawnień wynikających z udziału.

Umowa o ustanowienie zastawu na udziale może zostać rozwiązana przez zgodne oświadczenie woli stron, bądź w skutek ziszczenia się warunku rozwiązującego lub nadejścia terminu końcowego, zastrzeżonego w umowie. Zastaw wygasa także w skutek:

• zrzeczenia się prawa przez zastawnika, które następuje przez oświadczenie złożone uprawnionemu z udziału. W przypadku zastawu rejestrowego należy złożyć wniosek o wykreślenie zastawu;
• konfuzji, czyli nabycia udziału przez zastawnika, bądź cesji zabezpieczonej wierzytelności na zastawcę;
• wygaśnięcia wierzytelności zabezpieczonej zastawem;
• przeniesienia wierzytelności z wyłączeniem zastawu.

Kolejnym ograniczonym prawem rzeczowym, którym można obciążyć udział jest użytkowanie. Użytkowanie jest prawem, z którego treści wynika uprawnienie do korzystania z rzeczy i pobierania pożytków. Zgodnie z tym, że kodeks spółek handlowych w odniesieniu do użytkowania udziału reguluje jedynie kwestię zawiadomienia spółki o ustanowienie użytkowania na udziale i obowiązku dokonania zmian w księdze udziałów i liście wspólników, zastosowanie w tej kwestii znajdą odpowiednie przepisy kodeksu cywilnego.

Do użytkowania udziału stosuje się odpowiednio przepisy o użytkowaniu rzeczy. Przedmiotem użytkowania nie może być część udziału. Obciążeniu podlega jedynie cały udział. Umowa o ustanowienie użytkowania na udziale powinna zostać zawarta w formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym. Umowa powinna zawierać m.in.:

• oznaczenie udziałów, które mają być przedmiotem użytkowania;
• czas trwania użytkowania;
• postanowienia dotyczące zakresu korzystania  z prawa przez użytkownika oraz wskazanie rodzajów pożytków, jakie może on pobierać;
• ewentualne postanowienie dotyczące przyznania użytkownikowi prawa głosu w spółce, o ile umowa spółki dopuszcza taką możliwość;
• postanowienia dotyczące odpłatności użytkowania.

O fakcie ustanowienia użytkowania powinno się zawiadomić spółkę. Użytkowanie jest skuteczne wobec spółki od chwili, kiedy spółka otrzyma zawiadomienie wraz z dowodem dokonania czynności. Po zawiadomieniu zarząd powinien dokonać stosownej wzmianki w księdze udziałów i liście wspólników. W przypadku użytkowania umowa spółki także może przewidywać, że użytkownikowi przysługuje prawo głosu. Brak stosownej regulacji umownej w tej materii powoduje, że podmiotem uprawnionym do wykonywania prawa głosu pozostaje wspólnik. Przyznanie prawa głosu użytkownikowi jest skuteczne wobec spółki od momentu jej zawiadomienia i podlega ujawnienia w księdze udziałów.

Skutkiem ustanowienia użytkowania na udziale jest prawo użytkownika do pobierania dywidendy przypadającej na dany udział. Zakres użytkowania można ograniczyć przez wyłączenie oznaczonych pożytków, dlatego też umowa o ustanowienie użytkowania na udziale może zawierać postanowienie, że użytkownikowi będzie przysługiwać jedynie część pożytków z dywidendy.

Umowa o ustanowienie użytkowania może zostać rozwiązana na skutek złożenia zgodnego oświadczenia woli stron umowy. Użytkowanie wygasa także w skutek ziszczenia się warunku rozwiązującego lub terminu końcowego oznaczonego w umowie. Wygaśnięcie użytkowania powoduje także:

• zrzeczenie się prawa przez użytkownika;
• konfuzja, w wyniku nabycia obciążonego udziału przez użytkownika;
• śmierć osoby fizycznej, na rzecz której użytkowanie zostało ustanowione;
• niewykonywanie użytkowania przez 10 lat – co praktycznie nie występuje w praktyce

O fakcie wygaśnięcia użytkowania strony powinny zawiadomić spółkę. Zarząd musi dokonać odpowiednich wpisów w księdze udziałów oraz liście wspólników.